Język Kaszubski

1. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE KASZUB

Jeśli chodzi o rozmiary tego przemówienia, które użytkownicy nazywają kaszëbsczi jzek („język kaszubski”), a nawet kaszëbskô, podczas powszechnego spisu powszechnego ludności w Polsce w 2002 roku ogłoszono, że wypowiada nim codziennie 52 600 osób, większość z nich mieszka na wsi lub w małych wioskach. Obszar jej użytkowania ogranicza się obecnie do regionu noszącego tradycyjną nazwę Kaszuby (na początku XIII wieku pisane Cassubia), położonego na Pomorzu, czyli w rejonie Gdańska; w średniowieczu obszar zajmowany przez ten idiom był jednak większy, sięgając prawdopodobnie aż do Koszalina oraz rzek Gwdy i Odry. Od XVI wieku rosnące wpływy Niemców na Pomorzu Zachodnim zepchnęły Kaszub z powrotem do wschodniej granicy nad Wisłą. W XIX wieku język kaszubski dominował wokół nadbałtyckich jezior Łebsko i Gardno oraz w okolicach miasta Bytów. Jeszcze później, po II wojnie światowej, zmiany w granicach Polski, a także ruchy migracyjne w kolejnych latach przyniosły inne zmiany w sytuacji idiomu. Jego genetyczna przynależność do grupy słowiańskiej (rodziny indoeuropejskiej), a dokładniej do jej podgrupy zachodniej, z językiem polskim, czeskim, słowackim, górnołużyckim i dolnołużyckim oraz wymarłym językiem połabskim jest niezaprzeczalna. Z drugiej strony status języka kaszubskiego pozostaje do dziś nierozwiązany: zarówno w literaturze językowej, jak i w powszechnej świadomości uważany jest czasem za jeden z pięciu dialektów polskich, czasem za jeden z języków słowiańskich.

2. SPECYFIKA JĘZYKOWA KASZUBÓW

Specyfika tego języka w porównaniu z polskim i jego dialektami pojawia się na wszystkich poziomach językowych:

– W systemie fonologicznym jedną z jego osobliwości jest przede wszystkim pojawienie się szwa, co miało miejsce prawdopodobnie po XVI wieku. Zanotowana w pisowni ë wynika ze zmian fonetycznych polegających na zastąpieniu opozycji długości samogłosek opozycji barwy. Zatem ĩ zmieniono na ë, jak w cëc “smoczek”. Depalatalizacja mokrych spółgłosek polskich ś, ź, ć, dź, które w języku kaszubskim stały się twardymi s, z, c, dz, podobnie jak w kach. san/pol. siano “słomka”, kach. dzys/pol. Inną ważną różnicą foniczną jest dzis “dzisiaj”. To samo dotyczy transformacji mokrych spółgłosek k i g w języku polskim na afrykaty, cz i dz w języku kaszubskim, tak jak w kach. tacze nodźi / pol. takie nogi “takie nogi”.

– Jedną z cech języka kaszubskiego na poziomie gramatycznym jest istnienie liczby podwójnej, która prawie zniknęła z języka polskiego po XVI wieku. We współczesnym języku kaszubskim jego użycie z przyrostkiem fleksyjnym -ama lub -oma bywa czasem uogólniane na liczbę mnogą instrumentalną wszystkich rzeczowników, np. zbama „z zębami”, pólama „z polami”. Formy podwójne utrzymują się również w zaimkach, gdzie są często używane z liczbą mnogą; te w liczbie mnogiej mają natomiast znak majestatu w liczbie mnogiej, jak w Waju nie bëlo doma „Nie było cię w domu” / Was nie bëlo doma „Nie było cię w domu”.

– Mało jest opisany system składniowy języka kaszubskiego. Badacze zwykle podkreślają wyższą częstotliwość strony biernej, zwłaszcza w przypadku czasowników nieprzechodnich (które nie występują w języku polskim), np. on je wëjachóny „odszedł”, co prawdopodobnie wynika z wpływu języka niemieckiego (niem. er ist ausgefahren) lub bëlo gôdóné „mówiono go” (niem. es wurde gesprochen). To samo dotyczy kolejności elementów w zdaniu, często wzorowanej na języku niemieckim, jak w przypadku spójnika ale „ale”, przyłożonego do czasownika: to je ale dobré (dosłownie: „to jest ale dobre” , „ale to jest dobre” (all. es ist aber gut).

– Specyfika systemu leksykalnego języka kaszubskiego wiąże się z jednej strony z jego położeniem na peryferiach języka polskiego, az drugiej z jego silnym zróżnicowaniem regionalnym. Istnieje aż siedem wariantów regionalnych leksykonu kaszubskiego. Ogólnie można zauważyć, że leksykon kaszubski jest bliższy językowi Polski południowej i zachodniej niż innych regionów kraju. Sąsiedztwo geograficzne oraz kaprysy historii były podstawą wielu niemieckich zapożyczeń w języku kaszubskim (5% i tylko 3% w języku polskim).

– Szczególna frazeologia języka kaszubskiego odzwierciedla sposób, w jaki ta grupa etniczna z wybrzeża Bałtyku, żyjąca w trudnych warunkach, pojmuje i kreuje rzeczywistość. Wiele przysłów, powiedzeń i utrwalonych wyrażeń świadczy o specyfice jego sposobu pojmowania świata, jego wierzeniach, obyczajach i obyczajach. I tak, przykładowo, przekonanie, że w Szwecji (na północnym wybrzeżu Bałtyku) są wiatry wyraża się syntagmą szwéda dmùchô „szwed gwiżdże”; motyw kościoła pochłoniętego przez morze często powtarzany w starych legendach ludowych znajdujemy w porównawczym mrze jagùje jakbë zwnë ze zatopionëch kscolów gralë “morze grzmi jak dzwony zatopionych kościołów”. Zwróć też uwagę na szczególne nazwy ciał niebieskich, takie jak Czórny Miedwiedz „Czarny Niedźwiedź” dla Wielkiego Wozu czy Panajezësów Pies „pies Jezusa” dla Gwiazdy Północnej. Gwiazdy uważane są również za oczy aniołów, aniólczëné czka, które patrzą na świat z nieba, zwane z kolei Bóźi dakiem „Dachem Boga”.

3.  JĘZYK LUB GWARA. KRYTERIA KULTUROWE I INSTYTUCJONALNE

Wymienione cechy, zwłaszcza specyfika poziomu fonetycznego, uważanego przez slawistów za cechy składowe kaszubskiego, potwierdzają, że jest to rzeczywiście odrębny system językowy. Nie wystarczają one jednak, by decydować o jego statusie jako języka autonomicznego, różnica związana jest z prestiżem, jaki przypisuje się tym językom, ale którego dialekty nie cieszą. Istotnie, kryterium systemowej specyfiki języka towarzyszy na ogół pewna liczba innych kryteriów o charakterze kulturowym i instytucjonalnym. W przypadku języka kaszubskiego należy w szczególności ocenić pewne fakty kulturowe, poczynając od tradycji literackiej i działalności mediów.

– Pierwszy drukowany tekst w języku kaszubskim pochodzi z 1586 r., kiedy to w Gdańsku ukazał się psałterz Duchowne piesnie D. Marcina Lutra „Pieśni duchowe Marcina Lutra”, przetłumaczony z języka niemieckiego przez pastora bytowskiego Szymona Krofeja. Później, w XIX wieku, na szczególną uwagę zasługuje działalność literacka Floriana Ceynowej. Ten wielki propagator języka kaszubskiego nie tylko rozwinął alfabet i ortografię. Zaproponował też standard gramatyczny idiomu i opublikował wiele tekstów o różnej tematyce, począwszy od folkloru i etnografii, a skończywszy na polityce, historii, filozofii, a nawet medycynie. Jego twórczość wpisuje się w ramy ideologii słowianofilskiej połowy XIX wieku, według której wszystkie dialekty słowiańskie stanowią dialekty jednego języka słowiańskiego. W konsekwencji Kaszubi mają prawo do własnego języka tak samo, jak inne narody dążące do niepodległości, Polacy, Czesi, Słowacy, Serbołużyczanie. Wzbogacanie literatury kaszubskiej postrzegane było przez Ceynowa jako instrument umacniania tożsamości etnicznej.

– Również w XIX wieku i dzięki Florianowi Ceynowej w 1866 roku ukazało się pierwsze pismo kaszubskie, Skôrb kaszébsko-slowjnskjè mwé “Skarb języka kaszubsko-słowińskiego”. Później, w latach 30. XX w., teksty kaszubskie przybierały głównie formę dodatku do gazety pisanej po polsku, podobnie jak tytuły przedwojenne, m.in. Gryf, Gryf Kaszubski, Drizba, Kleka, Przyjaciel Ludu Kaszubskiego i poczta wojennych, takich jak Kaszëbë, Pomorze, Tatczëzna. Przemiany ustrojowe w Polsce w 1989 r. spowodowały, że do prasy lokalnej rozpowszechniły się lokalne gazety lub dodatki w języku kaszubskim. Pierwsze audycje radia kaszubskiego miały miejsce w Toruniu w 1930 r., a w telewizji publicznej w 1990 r.

Status kaszubski jest również ściśle związany z działalnością niektórych instytucji, takich jak szkoły, Kościół katolicki czy administracja.

– W kaszubskim nie ma długiej tradycji szkolnej. Obowiązek szkolny w języku niemieckim w zaborze pruskim w XIX w. został zastąpiony po 1918 r. edukacją w języku polskim. Pewna otwartość na wartości „regionalności” w szkole, dotyczące języka i kultury kaszubskiej, nastąpiła od lat 70. Pod koniec lat 80. sondaż socjologiczny pokazał, że kaszubski był znany tylko przez połowę pokoleń. rodziców i dziadków oraz mniej niż 20% młodych ludzi. Rodzice uznali, że nauczanie języka kaszubskiego jako przedmiotu fakultatywnego w szkole jest pożądane, podczas gdy nauczyciele, często nawet narodowości kaszubskiej, byli znacznie mniej pomocni. Od 2001 roku kaszubski, jako przedmiot fakultatywny, może być nauczany na wszystkich poziomach nauczania. W 2003 roku z tej możliwości skorzystało 70% szkół na Pomorzu Gdańskim, łącznie 300 uczniów. Pierwszą maturę z opcją kaszubską zorganizowano w 2005 roku dla 16 uczniów. Liczby wyraźnie pokazują, że pomimo udogodnień instytucjonalnych, system szkolny w języku kaszubskim pozostaje słaby; rzeczywiście, z niewielką liczbą uczniów wiąże się niewielka liczba nauczycieli i podręczników.

– Kościół katolicki od XVII wieku jest ważną instytucją propagowania języka kaszubskiego. Dzieje się tak między innymi poprzez publikację tekstów religijnych w tym idiomie (zwłaszcza w 1643 r. Mały Katechizm D. Marcina Luthera, niemiecko-wandalski albo slowi¡ski, to jest z niemieckiego j¡zyka w slowi¡ski, wystawiony y na jawnos3 wydan z przydatkiem Siedem psalmów pokutnych Dawida y inszich potrzebnych rzeczy, osobliwie Historie pasyi naszego Pana Jezusa Wedlug ewangelisty naszego Pana Jezusa Wedluga Mattheusza y niektórych pien duchownych “. wydane z uzupełnieniem Siedmiu Psalmów pokutnych Dawida oraz z pewnymi elementami uzupełniającymi, w szczególności Dziejami męki Pana naszego Jezusa według Ewangelisty Mateusza i innymi pieśniami religijnymi”, przełożonym z języka niemieckiego przez Michała Pontanusa). Organizacja mszy w języku kaszubskim od lat 90. dodatkowo zwiększyła zapotrzebowanie na teksty religijne w tym języku. Należy jednak zauważyć, że do dziś cały tekst Biblii nie został przetłumaczony.

– Z administracyjnego punktu widzenia kaszubski ma status języka pomocniczego w około dziesięciu gminach na Pomorzu, gdzie co najmniej 20% mieszkańców zadeklarowało, że posługuje się tym językiem na co dzień. W praktyce przekłada się to na możliwość wykorzystania go w instytucjach państwowych, obok polskich. Na drogowskazach tych gmin toponimy i nazwy ulic pojawiają się zarówno w ich rodzimej, jak i polskiej formie.

4. JĘZYK LUB GWARA, KRYTERIUM POLITYCZNE

Oficjalna polityka przez wieki nie sprzyjała nadaniu kaszubowi statusu języka, podobnie jak odmawiała także statusu narodu narodowi kaszubskiemu. Co więcej, dyskusje na ten temat zarówno w XIX wieku, jak iw czasach komunizmu były postrzegane jako wyraz kaszubskiego separatyzmu.

Dziś kaszubski ma w Polsce status języka regionalnego uzyskany w 2005 roku, co oznacza m.in., że jego promocja nie jest już wyłącznie sprawą samej społeczności, ale należy również do instytucji narodowych. Tak więc kształcenie nauczycieli, wydawanie podręczników i organizacja nauczania są obecnie obowiązkowo wspierane przez państwo. Ponieważ jednak wybór języka kaszubskiego pozostaje opcjonalny i zależy od zainteresowania okazywanego przez społeczność, to właśnie żądanie pozostaje decydujące dla promocji języka.

5.  JĘZYK LUB GWARA, KRYTERIA ŚWIADOMOŚCI

Tradycyjnie uważa się, że pojęcia języka i narodowości są nierozłączne. W tym punkcie sytuacja Kaszubów jest szczególna. W czasach rozbiorów (1772-1918) Kaszubi często posługiwali się trzema językami: mówili swoim językiem w codziennych sytuacjach, po polsku w kościele na modlitwie i spowiedzi; z drugiej strony byli zobowiązani do posługiwania się językiem niemieckim w szkole i administracji.

Dzisiaj rodzimi użytkownicy języka kaszubskiego, pragnąc promować swój rodnô mwa (“język ojczysty”) jako samodzielny język, stanowczo deklarują się jako obywatele polscy. Muszą mówić po „czystym” kaszubsku, fakt polonizacji (plazzenié) stygmatyzuje. Z kolei przeciętny Polak, dla którego kaszubski jest językiem prawie niezrozumiałym i łatwiej rozumiejący słowacki, uważa rodzimych użytkowników tego idiomu za polskich rodaków.

6. JĘZYK, GWARA CZY ETNOLEKT?

Przedstawione powyżej fakty językowe i pozajęzykowe, których znaczenie nie jest bez znaczenia, nie pozwalają jednak na rozstrzygnięcie o statusie Kaszubów. Rzeczywiście, tam, gdzie wchodzą w grę argumenty emocjonalne, trudno, jeśli nie niemożliwe, udzielić zadowalającej odpowiedzi, używając jedynie opozycji język/dialekt. Rozwiązaniem jest być może pojęcie etnolektu lub mówienia etnicznego. Ten nowy punkt widzenia, uwzględniający kryterium funkcjonowania idiomu (w obrębie grupy etnicznej), pozwala pominąć kryteria tak kruche jak kryteria polityczne i narodowe i nie wprowadzać dorozumianej oceny, której pojęcia języka i dialektu są koniecznie dostarczone. Ale czy może naprawdę działać?